Y "Gwalchmai" hwn oedd y Parch. Richard Parry (1803-1897), gweinidog gyda'r Annibynwyr, bardd a beirniad, hanesydd a hynafiaethydd. Roedd ei dad, Richard Parry yn gwrier a chynhyrchydd lledr. Roedd ei fam o Walchmai, Ynys Môn. Thomas Parry oedd ei frawd.
Derbyniodd Richard Parry ei addysg yn y capel lleol a phan oedd yn 12 mlwydd oed aeth yn brentis i sadler. Roedd ganddo ddiddordeb mawr mewn llyfrau a chafodd ei wneud yn flaenor gyda'r Methodistiaid pan oedd yn wr ifanc. Roedd yn cystadlu mewn eisteddfodau yn rheolaidd.
Ym 1829 daeth Caledfryn yn weinidog gyda'r Annibynwyr yn Llannerch-y-medd a daeth Gwalchmai ac yntau yn gyfeillion da. Dysgodd Caledfryn iddo gynghaneddu a chyn hir roedd Caledfryn wedi troi at yr Annibynwyr ac yn pregethu yn eu heglwysi. Ym 1836 cafodd ei ordeinio'n weinidog.
Ym 1838 cafodd ei wneud yn gyfrifol am eglwysi Henryd a Chonwy a bu yno am 10 mlynedd. Aeth oddi yno i Llanymddyfri ond dychwelodd i Ogledd Cymru gan ymsefydlu ym Mlaenau Ffestiniog. Aeth ymlaen i sefydlu eglwys yn Llandudno a oedd yn cynnal gwasanaethau Cymraeg a Saesneg. Fe ymddeolodd ym 1881.
Roedd Gwalchmai yn un o olygyddion "Y Dysgedydd" ac fe enillodd ddeg o gadeiriau eisteddfodol. Cyhoeddodd, "Adgofion am John Elias" , 1859; "Enwogion Môn ", 1877; "Glan Geirionydd", "Yr Adroddiadur Barddonol", 1877; a "History of Ancient Eisteddfodau".
Richard Parry, commonly known by his bardic name, Gwalchmai, was an Independent minister, poet and man of letters, born on 19 January 1803 in Llannerch-y-medd. His father Richard Parry, was a currier and leather manufacturer. His mother was from Gwalchmai and had inherited a fairly considerable portion from her family. Thomas Parry was his brother. They were all Calvinistic Methodists.
Gwalchmai received an elementary education at a local church, but left at the age of twelve to be apprenticed as a saddler. He was very interested in books, and played a prominent part in the work of the chapel, and was even elected deacon while still a young man. It was during this period that he began to compete in the eisteddfodau. In 1829 Caledfryn became Independent minister at Llannerch-y-medd, and the two became friends. It was Caledfryn who taught him the art of cynghanedd . Before long, Gwalchmai joined the Independents and began to preach in their chapels. In 1836 he was ordained as joint minister (with Robert Roberts of Treban) at Bryngwran.
In 1838 he left to take charge of the churches at Henryd and Conwy, where he remained for ten years. In 1848 he went to Llandovery, but he does not seem to have been happy there, and in 1850 he returned to north Wales and settled at Ffestiniog, where he had charge of Llanffestiniog and Bethania churches. Four years later he returned to Conwy. His mind was now set on establishing a church at Llandudno, which was rapidly developing as a seaside resort and, with this in view, he moved there. With the support of a number of wealthy English people he succeeded in building a chapel for both English and Welsh services. He retired in 1881.
Gwalchmai was also one of the joint editors of "Y Dysgedydd" from 1853 to 1864. He won ten eisteddfod chairs and a great number of other prizes. He published, "Adgofion am John Elias" , 1859; "Enwogion Môn ", 1877; "Glan Geirionydd", with notes; "Yr Adroddiadur Barddonol" , 1877; and "History of Ancient Eisteddfodau". He was one of the most prolific Welsh writers of the 19th century, but not much of his work is of permanent value. He died 7 February 1897.
Casgliad o bapurau a llyfrau lloffion yn perthyn i'r Parchedig Richard Parry (Gwalchmai). Mae yma draethawd yn trafod cychwyn a datblygiad ymneilltuaeth ym Môn; nodiadau ar bregethau a glywodd yn Llangefni a Llannerch-y-medd, 1827-1830; barddoniaeth a beirniadaethau a draddodwyd mewn amryw eisteddfod yng Ngogledd Cymru, 1870-1877.
Papers and commonplace books of the Rev. Richard Parry (Gwalchmai). They include a treatise on the origins and growth of nonconformity in Anglesey, notes on sermons heard by him at Llangefni and Llannerch-y-medd, 1827-1830; poetry and adjudications delivered at various local eisteddfodau in North Wales, 1870-1877.
Open to all users
Trosglwyddwyd y papurau hyn i'r Archifdy gan Llew Tegid, Bangor.
These papers were received through Llew Tegid, Bangor.
Yn cynnwys amrywiaeth o bethau megis hanesion, llythyrau a thraethodau ar wahanol destunau :
(a) Copy letter sent to William Williams, student at Blackburn, 28 March 1828
(b) Copy letter sent in answer to (a) by William Williams
(c) Copy will of David Hughes, founder of Beaumaris Grammar School
(d) Copy rent roll of Beaumaris Grammar School and Hospital made 1 March 1630-1 with marginal notes regarding rent in 1783
(e) List of births, marriages and deaths of the children of Richard Parry
(f) Register of 3 baptisms by John Evans, minister of Beaumaris, February 1833
(g) Ychydig o ymadroddion
(h) Cerdd "Y Cristion yn marw" gan Monwysiad
(i) Copy will of Catherine Parry, Llannerch-y-medd
Nid yw'n hollol glir â'i Richard Parry ei hun ysgrifennodd y rhan fwyaf o'r nodiadau yma. Mae enw ei chwaer, Elizabeth, yn ymddangos ar rai tudalennau.
Gyda llawer o sylwadau ychwanegol ar y chwith.
Nid yw'n sôn am y pregethwyr Piwritanaidd ym Môn o 1650-1660 nac am ymwleiadau John Wesly â Môn ar ei ffordd i'r Iwerddon
Anghyflawn
(i) Song "Conway Castle"
(ii) Côf a chadw am Eisteddfod Llifon (May 1842) ac eisteddfod Y Fenni (Hydref 1853). Bu Gwalchmai yn fuddugwr yn y ddwy
(iii) Man nodiadau ar un ochr i'r ddalen a bras-ddarlun ar yr ochr arall
(iv) Pregeth gan Tudno yn ei law ei hun ar "Grist yn Galw". Dywedir iddo ei phregethu 4 gwaith rhwng 1886 a 1893
(v) Pregeth gan Tudno ar "Lawenhau mewn Gobaith"
(vi) Rhagymadrodd Gwalchmai i'w lyfr "Caniadau". Y cwbl wedi ei ysgrifennu ar gefn apêl mewn argradd (1860) am gymorth i helaethu Capel yr Annibynwyr yn Llandudno. Ymhlith y gwyr enwog a roddent hwb i'r mudiad yma oedd Dr Raffles a Newman Hall
(vii) Englynion i neuadd San Sior (St. George's Hall, Liberpool) o bosib yn llaw Tudno
(viii) Pryddest er coffadwraeth am y diweddar Major Campbell a'r Royal Welch Fusiliers a thestunau anghyflawn Eisteddfod Machraeth
(ix) Llinellau ar farwolaeth Major Campbell
(x) Cerdd "Profiad plentyn y meddwyn"
(i) At bwyllgor Eisteddfod Undeb y Pedward Plwyf, 1870
(ii) At bwyllgor Eisteddfod Roe Wen, Nadolig, 1873
(iii) At bwyllgor Cyfarfod Llenyddol Horeb, Penmaenmawr, Calan 1875
(iv) At bwyllgor Undeb Llenyddol yr Annibynwyr Ffestiniog, Nadolig 1877
(v) At bwyllgor Undeb Llenyddol yr Annibynwyr Penmaenmawr, Llun Pasg 1877
(vi) At bwyllgor Cymdeithas Lenyddol Betws-y-coed
(vii) At bwyllgor Cyfarfod Llenyddol Undebol yr Annibynwyr ym Mangor a Bethesda yn cynnwys chwech englyn gan Ap Fychan
(i) Essay "The General Management of the Sick Room" a anfonwyd i Eisteddfod Gadeiriol Eryri (Pen-y-groes, Pasg 1879)
(ii) Traethawd "Prydferthwch Moesol" ar gyfer Eisteddfod Conwy (Awst 1879)